فلسفه، حقوق و سه نقطه

سه شنبه پانزدهم تیر ۱۳۹۵

قضاوت از نمای نزدیک: نگاهی به فیلم کلوزآپ

[پیش نوشت:«همه عمر دیر رسیدیم»: حداقل دو مورد از فیلمهای خوبِ مرحوم کیارستمی باید تابحال بهانه چند نشستِ حقوقی و مایه‌ی خوشه چینیِ دانشجویان حقوق می شد. اینکه چرا چنین نشده، تا حدی تقصیر امثال حقیر است و تا حدی تشکل ها و برگزارکنندگان که دنبال فیلمهایی هستند که به جای فکرانگیزی، آدرنالین خون را بالا ببرد. به هرحال از آثار کیارستمی این موارد را[به ترتیب اولویت] به حقوقی ها پیشنهاد می کنم:فیلم بلند «کلوزآپ، نمای نزدیک»؛فیلم بلند «قضیه شکل اول، قضیه شکل دوم»؛ فیلم کوتاه «به ترتیب یا بدون ترتیب»؛ فیلم بلند «گزارش»؛ فیلم کوتاه «دو راه حل برای یک مسئله»؛ فیلم بلند «مشقِ شب». البته در سه فیلمِ آخر دنبال فاکتورهای مستقیما حقوقی نباشید و فقط «نگاه» کنید.
✅یادم آمد که قبلا درباره کلوزآپ مطلبی نوشتم. به بخش «مدیریت وبلاگ»م سر زدم و دیدم ای دل غافل! دقیقا چهار سالِ پیش در چنین روزهایی و در ادامه «فیلم هایی که یک حقوقدان باید پیش از مرگ ببیند» مطلبی را پیش نویس کردم و نمی دانم چرا تابحال منتشر نکردم. طفلِ معصوم چهارسال است که در انبارِ بلاگفا خاک می خورد. با همان عنوان «قضاوت از نمای نزدیک» و با درصد ناچیزی تصرف منتشر می کنم و امیدوارم ادایِ دین کوچکی باشد به اسطوانه سینمای ایران. روحش شاد]

تصور کنید از کارگردانان بزرگ سینما بخواهیم درباره «کلاهبرداری» فیلم بسازند؛ بدون شک بزرگانِ سینمای جنایی یا درام های دادگاهی از لومت و کوبریک تا تارانتینو و کوپولا و اسکورسیزی و فینچر و...داوطلبانِ اصلی خواهند بود و در فیلمی که خواهند ساخت، کلاهبردار قضیه ما را با بهترین شگردهایِ تیغ زدن آشنا می کند و چند نفر را به طرزِ فجیعی(به شکلی که کلی شتکِ خون ببینیم) می کشد و چند فقره گوش و دماغ می برد. اگر به "تیم برتون" باشد، این سوژه را به "سوئینی تاد 2" تبدیل می کند تا بنجامین بارکر، کلاهبرداران لندن را یکی یکی در طبقه دوم آرایشگاه خیابان فلیت با تیغ سلمانی دوست داشتنی اش سر به نیست کند. اگر دل و دماغ تماشای«کلاهبرداری خونین» را نداشته باشیم، می توانیم از اسپیلبرگ بخواهیم برای ما یک نیمه جنائیِ کمیک و جذاب بسازد؛«اگه می تونی منو بگیر» یا «گرگِ وال استریت». در بین سینماگرانِ ایرانی چه کسانی را نامزد می کنید؟.

درام جنائی یعنی اکشن، وحشت، تنش، تعلیق، ضرباهنگ سریع و پرهیجان و از البته یک دو لیتر خون!. با سوژه ای خلافِ عادت و نامتعارف و زننده مواجهیم: بزهکاری، جنایت!. سوژه مجرمانه با درامهای آرام، عاشقانه و شاعرانه آنجلوپولوس یا مجید مجیدی یا ضددرامهای شبه مستند ریچارد لینکلیتر نمی سازد. با این اوصاف، وقتی بشنویم عباس کیارستمی، صاحب سینمای آنتی هالیوود، ضد قصه و به قول برخی ضدسینما، پدیده مجرمانه کلاهبرداری را جلو دوربین کم تحرکش برده، اول باید حیرت کنیم، بعد دوباره حیرت کنیم و در اولین فرصت فیلم را ببینیم. کلوزآپ، روایتی متفاوت از یک کلاهبرداری از زبان و سیاق کیارستمی است. سیاقی که قرار است به جای هیجان، تامل را به ما بیاموزد:

«من دوست ندارم قصه بگویم. دوست ندارم احساسات مخاطب را تحریک کنم. دوست ندارم او را تحقیر یا در او احساس گناه ایجاد کنم...به نظر من فیلم خوب آن است که تأثیری ماندگار دارد و شما، درست پس از ترک سینما[در ذهنتان] شروع به بازسازی آن می کنید. خیلی از فیلمها به ظاهر کسل کننده اما پرمایه اند. از آن طرف، فیلمهایی هستند که شما را روی صندلی میخکوب و کاری می کنند که برای لحظه ای همه چیز یادتان می رود اما بعدا احساس می کنید کلاه سرتان رفته. این فیلمها شما را گروگان می گیرند. ابدا چنین فیلمهایی را نمی پسندم که سازندگان، مخاطبینشان را گروگان می گیرند و تحریک می کنند. من فیلمهایی را ترجیح می دهم که مخاطبشان در سینما به چرت زدن می افتد».

چموش و پرتحرک ترین سوژه سینمائی-بزهکاری- به "سینمای چُرت" سپرده می شود و این پارادوکس، اتفاقا همین پارادوکس، جان پیام یا همان "تاثیر ماندگار"ی است که کیارستمی را ارضا می کند. صاحبِ یک سینمای "ضد هالیوودی" مستقیم به شکم هیولا می رود و سبکِ [لاک پشتی تر از موجِ نوِ] خود را با هالیوودی ترین سوژه ممکن محک می زند؛ کسی که سینمای خود را از تمام مولفه های معمول ژانر جنائی خالی کرده، درباره یک پدیده جنائی و دادگاهی فیلم می سازد و این، کلوزآپ را دیدنی تر می کند؛ همه چیز از تکاپوی خبرنگار مجله سروش (حسن فرازمند) شروع می شود که از کلانتری اُزگل دو سرباز قرض گرفته تا یک خبر داغ یا به قول خودش اوریانی(از آن دست اخباری که خوراک اوریانا فالاچی است) را شکار کند؛ به هر حال«این از آن خبرهایی است که گیر هر خبرنگاری نمی آید. سوژه، جواد سبزیان نامی است که مرتکبِ کلاهبرداری شده و خود را به جای محسن مخملباف به خانواده سینمادوست و نسبتا متمکن آهنخواه معرفی و به زندگی ایشان ورود پیدا کرده است؛ مردی که از شباهتِ عجیب به محسن مخملباف سوءاستفاده کرده، بنا دارد منزل مسکونی آهنخواه را به عنوان لوکیشن فیلم و پسر خانواده را به عنوان بازیگر به کار گیرد. هیجان و اشتیاقِ حسن فرازمند برای روایتِ شتابزده، اغراق آمیز و باسمه ایِ این اتفاق در روزنامه کیهان دقیقا ترجمه پدیده ناگواری است که امروزه به عنوان «رسانه ای شدن جرم» از آن یاد می کنیم. در نقطه مقابلِ این نگاه، دوربینِ «تیزبین» کیارستمی می ایستد که می کوشد نادیدنی ها را به ما نشان دهد. کلیدِ این ماجرا، ورودِ دوربینِ کیارستمی به دادگاه است. جلسه دادگاه از زاویه لنزِ دو دوربین روایت می شود؛ دوربینِ لنز باز که قرار است صحن دادگاه، قاضی، شکات و متهم را در نمایی کلی[لانگ شات؟] تصویر کند و نمادِ نگاهِ متعارفِ حقوقی به قضیه است؛ دوربین لنزبسته که با تمرکز بر چهره متهم، با او سخنان متفاوتی دارد و نگاهِ متفاوت و خلافِ جریان به متهم است:

«ما دو تا دوربین داریم اینجا.این دوربین هست با لنز کلوزآپ...با لنز بسته...اون یکی دوربین هست با لنز باز...اون دوربین مربوط به دادگاهه، این دوربین مربوط به ماست و توی کار دادگاه دخالت نداره.من یادمه که تو رو [زندان] قصر دیدم و گفتی من بهرحال متهم هستم و مجرم. اعتراف هم دارم. اما این ظاهر قضیه اس. مسائلی هست که به سادگی قابل طرح نیست. وبرای هر کسی هم قابل درک نیست. حالا این دوربینو ما گذاشتیم برای اینکه اگر موردی داری که به توضیح خاصی احتیاج داره و ظاهرا موردیه که برای همه قابل باور نیست. قابل قبول نیست برای این دوربین طرح بکنی. الان شما! مواردی رو که حاج آقا طرح می کنن، اگر مورد خاصی بود که نیاز به توضیح خاصی داشت و یا فکر کردی که دلایل تو قانع کننده یا محکمه پسند نیست برای این دوربین بگو»

این، مانیفستِ روشنی است که تکلیفِ سینما را با حقوق یکسره می کند. قرار نیست سینما گزارشِ ملانقطیِ مواد قانونی و نگاهِ متعارف باشد. اینها که «ظاهرِ قضیه اس». این چیزها را که هر دانشجوی حقوقی میداند. توی سینماگر، نقاش، خواننده، باید روایتگرِ مسائلی باشی «که به سادگی قابل طرح نیست و برای هر کسی هم قابل درک نیست». در نمای باز- نگاه حقوقی و قضائی محض- مورد جواد سبزیان چیز عجیبی نیست و مثلِ هر پرونده دیگر می توان رویش شماره کلاسه زد با گردش کار مختصری به این شرح؛

حسب اظهار شکات.........آهنخواه متولد...نام پدر....، متهم به نام حسین سبزیان متولد......، .با ادعای کذب و ظاهرسازی فریبنده به عنوان کارگردان سینما وارد منزلِ شکات شده علاوه بر ایراد ضرر به ملک مسکونی(تغییر ترکیب ظاهری اسباب و اثاثیه برای فیلمبرداریِ موهوم) مبلغ 1900 تومان پول به صورت دستی از احد شاکیان بنام آقای .........آهنخواه دریافت داشته است.

از این دریچه، ارکان بزه کلاهبرداری محقق است. حتی انگیزه سبزیان برای اینکه «چند لحظه خودم را در طبقه دیگر حس کنم و احترامی به من بگذارند که هیچ وقت نداشتم» یا اینکه «برای لحظاتی دردهایش را فراموش کند» نمی تواند اشک قانون را در بیاورد و "قاضی"[مستنطق شماره 1 و قهرمانِ دوربینِ لنزباز] به مرّ قانون عمل و سبزیان را محکوم می کند. اما [مستنطق شماره 2-کیارستمی و دوربین کلوزآپش] از «ظاهر قضیه» فراتر می رود و بی اعتنا به قانون و لوازمش، با سبزیان به گفتگوی دیگری می نشیند تا «مگوها» به گفتگو درآید: «فکر می کنی به عنوان یک بازیگر توانایی بیشتری داری یا یک فیلمساز؟». و حرفهایی که سبزیان فقط با سر چرخاندن و نگاهِ به این دوربین می زند؛«روز آخر که حس کردم دستگیر می شوم روی دفترم نوشتم: آخرین تراژدی». مخاطبِ این حرف، فقط کیارستمی است؛ وقتی سبزیان از علاقه اش به مخملباف و «بایسیکل ران» و «عروس خوبان» می گوید قطعا مخاطبش دوربین نمای بسته است. جالبترین اتفاق کلوزآپ، تداخل دوربین نمای باز و بسته و دخالت های آشکاری است که مستنطق شماره 2(کیارستمی) در بازپرسی و دادرسی مستنطق شماره 1 می کند و باعث می شود در یک روند تدریجی، «ظاهر قضیه» برای ما، قاضی، خانواده آهنخواه و جامعه تغییر کند و بالاخره، به رهاییِ سبزیان منجر شود و بر ترکِ موتور کارگردان محبوبش[مخملبافی که از "مخلملباف بودن خسته شده"] به عذرخواهی خانواده آهنخواه می رود.[آیا این شفافیتِ تدریجی، ادای دینِ کیارستمی به «آگراندیسمان» آنتونیونی است؟]. به این ترتیب، پروتکل های رایجِ حقوق جزا و جرمشناسی به هم می ریزد: همیشه کلاهبرداران را "مجرمین خطرناک" می دانستیم. مجرمینی که به خاطر درجه انطباق پذیری و ظرفیت مجرمانه بالا، حالت خطرناک بیشتری دارند اما اینک، دوست داشتنی یا لااقل قابل ترحمند. در کلوزآپ، دوربینِ دوم و نگاهِ هنری به تقابل با دوربینِ اول برمی خیزد و پیروزِ میدان است. پس درسِ مهمِ کیارستمی به همه کسانی که با لنزِ باز می بینند(ما حقوقدانان) این است: بگذارید یک لنزِ بسته هم به پرونده جلا بدهد و ورایِ «ظاهرِ قضیه» را به شما بنمایاند. دوباره به افتتاحیه این نوشته برگردم: این نگاه و پیامِ بزرگ را در هیچکدام از فیلمهای رایجِ ژانرِ جنایی و درام های دادگاهی نمی بینید. گذر از «ظاهرِ قضیه»، مستلزمِ تامل، صبر، سکوت، سکون و البته ریتمِ کند و چرت انگیزِ سینمای کیارستمی، فقط سینمایِ کیارستمی است.

شاید برای بسیاری از علاقمندان سینما(که به کلوزآپ نمره بالای 8داده اند) و منتقدین «سایت اند ساوند»(که کلوزآپ را 42 امین فیلم تاریخ سینما دانسته اند)، تارانتینو، اسکورسیزی و گُدار که فیلم را تجلیل کرده اند، مورتی ایتالیائی که درباره اش فیلم(روز افتتاحیه کلوزآپ) را ساخته و خانم کریستینا واتولسکوف که برای کلوزآپ مقاله ای مفصل و حقوقی نوشته و این فیلم را بیادماندنی ترین فیلم حقوقی می داند عجیب باشد که بدانند کمتر دانشجوی حقوق ایرانی است که این شاهکار را دیده باشد.